De rol van de Omgevingswet in klimaatadaptatie
Door: Anouk van Ginkel, Eric Greving en Menno Proper
Klimaatadaptatie gaat over het aanpassen van onze samenleving en omgeving aan het veranderende klimaat. Welke maatregelen en strategieën zijn nodig om ons voor te bereiden op klimaatuitdagingen zoals hittegolven, droogtes, en stijgende zeespiegels? In dit artikel laten we zien hoe de Omgevingswet kansen biedt voor een duurzame inrichting van onze leefomgeving, met instrumenten als de omgevingsvisie, het omgevingsplan en specifieke programma's.
Wat is klimaatadaptatie?
Klimaatadaptatie omvat acties en strategieën om onze samenleving en leefomgeving aan te passen aan de veranderende klimaatomstandigheden. Dit betekent het versterken van onze weerbaarheid tegen klimaatgerelateerde veranderingen en extremen, zoals stijgende temperaturen, hevige neerslag, langdurige droogtes en stijgende zeespiegels. Adaptatie kan variëren van het bouwen van hogere dijken tegen overstromingen, het aanplanten van stedelijk groen voor verkoeling, tot het ontwikkelen van droogte-resistente gewassen.
Extreem weer en de gevolgen
In de afgelopen jaren is het weer extremer geworden. In stedelijke gebieden, waar verstening overheerst, ervaren we intensere hittegolven. Dit noemen we 'hittestress'. Recordtemperaturen benadrukken de noodzaak van meer groene ruimtes en waterpartijen in steden. Droogtes bedreigen onze landbouw door mislukte oogsten en veroorzaken schade aan de funderingen van huizen. Hevige regenbuien veroorzaken overstromingen, zoals in de zomer van 2021 in Duitsland, België en Zuid-Limburg. Ook op dit moment hebben we te maken met hoog water in onze rivieren door de vele regen. Dit onderstreept de noodzaak voor effectieve waterafvoersystemen zoals infiltratieputten in straat of achtertuin, maar ook vergroening van hele wijken.
Klimaatadaptatie via de Omgevingswet
In de Omgevingswet is de focus verschoven van 'een goede ruimtelijke ordening' naar een bredere 'fysieke leefomgeving'. Dit biedt kansen voor klimaatadaptatie op diverse gebieden, niet alleen in stadsplanning maar ook in gezondheid en veiligheid.
Instrumenten van de Omgevingswet
De omgevingsvisie
Met de omgevingsvisie wordt langetermijnbeleid voor de fysieke leefomgeving vastgesteld. Het is een nieuw onderdeel van de Omgevingswet en speelt een grote rol in hoe we onze omgeving gaan inrichten. Elk niveau van de overheid – het rijk, provincies en gemeenten – maakt zo'n visie. Klimaatadaptieve maatregelen gaan vaak samen met bijvoorbeeld de herinrichting van een wijk. De omgevingsvisie is een belangrijk strategisch instrument om dit voor de hele fysieke leefomgeving te doen. De overheid moet zich echt aan dit plan houden want een omgevingsvisie is zelfbindend. De ideeën en doelen die in de omgevingsvisie staan, komen terug in nieuwe wetten en regels. Meer details hierover vind je in afdeling 3.1 van de Omgevingswet.
Het omgevingsplan
Het omgevingsplan is eigenlijk de nieuwe versie van het bestemmingsplan, maar het dekt meer onderwerpen. In een omgevingsplan neemt de gemeenteraad regels op over de hele fysieke leefomgeving. Er staan meer soorten regels in dan vroeger in het bestemmingsplan. Een grote verandering is dat het omgevingsplan niet alleen verbiedt, maar ook kan verplichten. Waar een bestemmingsplan alleen aangaf wat niet mocht, kan het omgevingsplan iemand dwingen iets te doen. Er moet wel een redelijke balans zijn tussen het publieke belang en de rechten van burgers. Het omgevingsplan zal bijvoorbeeld niet eisen dat een burger zijn hele tuin vergroent, dit zou een te grote inbreuk om het eigendomsrecht zijn voor een relatief klein publiek belang. Er zijn vaak ook andere manieren om hetzelfde doel te bereiken. Maar een gebodsbepaling zou bijvoorbeeld wel ingezet kunnen worden om een (maatschappelijk) ongewenste situatie te beëindigen. Dit zou mogelijkheden kunnen bieden bij verduurzaming.
Het programma
Het programma is een nieuw instrument. Vooruitlopend op de Omgevingswet werden er ook al programma’s opgesteld, denk aan het PAS (Programma Aanpak Stikstof). Sommige programma's zijn verplicht, maar besturen kunnen ook zelf besluiten om er een te maken. Net zoals bij de omgevingsvisie, bindt zo'n programma het bestuur zelf aan regels, maar het verplicht burgers niet direct tot iets. Het kan ze wel aanmoedigen om mee te doen. Een programma focust op een specifiek thema of een bepaald gebied. Het moet gaan over een onderdeel binnen onze 'fysieke leefomgeving'. Een programma kan bijvoorbeeld specifiek over klimaatadaptatie gaan. In zo'n programma staat dan wat de doelen zijn voor klimaatadaptatie en welke maatregelen er genomen moeten worden om die doelen te bereiken.
Conclusie
De mate waarin overheden de mogelijkheden van de Omgevingswet zullen benutten, blijft onzeker. Het is nu nog niet precies te zeggen hoeveel ruimte er daadwerkelijk zal zijn om bijvoorbeeld gebodsbepalingen toe te passen. Wat wel zeker is: de Omgevingswet opent een wereld aan mogelijkheden voor klimaatadaptatie en dat is belangrijker dan ooit. Door te leren van praktijkvoorbeelden kunnen we samen werken aan een veerkrachtige en duurzame toekomst. Laten we deze kansen aangrijpen en actief bijdragen aan het vormgeven van een klimaatbestendig Nederland. Samen kunnen we het verschil maken!
